Tất tần tật về Mua bán Tín chỉ Carbon ở Việt Nam

Trong cuộc chiến toàn cầu chống biến đổi khí hậu, việc định giá carbon và xây dựng các thị trường carbon đang nổi lên như những công cụ chính sách và kinh tế quan trọng. Việt Nam, với cam kết mạnh mẽ đạt mức phát thải ròng bằng không (Net Zero) vào năm 2050, cũng không nằm ngoài xu thế này. Một trong những cơ chế trung tâm của nỗ lực này chính là hoạt động Mua bán tín chỉ carbon.

Vậy mua bán tín chỉ carbon là gì? Tại sao nó lại thu hút sự quan tâm lớn từ chính phủ, doanh nghiệp đến các nhà phát triển dự án và nhà đầu tư? Làm thế nào để tham gia vào thị trường đầy tiềm năng nhưng cũng không ít phức tạp này, đặc biệt là tại Việt Nam?

Chúng ta sẽ cùng tìm hiểu từ khái niệm cơ bản, quy trình giao dịch, các yếu tố ảnh hưởng đến giá 1 tín chỉ carbon, thực trạng mua bán tín chỉ carbon ở Việt Nam, lộ trình hình thành sàn giao dịch tín chỉ carbon quốc gia, tiềm năng từ trồng rừng bán tín chỉ carbon, vai trò của các công ty mua bán tín chỉ carbon, và những điều cần lưu ý khi tham gia thị trường sôi động này.

Hiểu đúng về mua bán tín chỉ carbon

Về bản chất, Mua bán tín chỉ carbon là hoạt động giao dịch một loại “hàng hóa” đặc biệt gọi là tín chỉ carbon. Mỗi tín chỉ carbon đại diện cho việc giảm hoặc loại bỏ thành công một tấn khí carbon dioxide (CO2) hoặc một lượng khí nhà kính (KNK) khác tương đương (quy đổi ra CO2e) khỏi khí quyển.

Hoạt động này diễn ra trên hai loại thị trường chính:

1. Thị trường Carbon Bắt buộc (Compliance Carbon Market): Hoạt động dựa trên các quy định pháp lý của quốc gia hoặc khu vực. Chính phủ đặt ra mức trần phát thải cho các ngành hoặc cơ sở gây ô nhiễm lớn (thường gọi là hệ thống giao dịch phát thải – ETS). Các đơn vị phát thải vượt quá hạn ngạch được cấp phải mua hạn ngạch hoặc tín chỉ bù đắp (nếu được phép) từ các đơn vị khác có dư thừa hoặc từ các dự án giảm phát thải được phê duyệt. Mục tiêu chính là tuân thủ quy định.
2. Thị trường Carbon Tự nguyện (Voluntary Carbon Market – VCM): Hoạt động dựa trên nhu cầu tự nguyện của các tổ chức, doanh nghiệp hoặc cá nhân muốn bù đắp lượng phát thải của mình vì các mục tiêu như trách nhiệm xã hội (CSR), cam kết thương hiệu, yêu cầu chuỗi cung ứng, hoặc chuẩn bị cho các quy định trong tương lai. Tín chỉ trên thị trường này được tạo ra từ các dự án giảm/loại bỏ phát thải được xác minh theo các tiêu chuẩn quốc tế uy tín (như Verra, Gold Standard…).

Tại Việt Nam, theo Nghị định 06/2022/NĐ-CP, Chính phủ đang xây dựng và phát triển đồng thời cả thị trường carbon tuân thủ (ETS) trong nước và khuyến khích tham gia thị trường carbon tự nguyện quốc tế.

Quy trình mua bán tín chỉ carbon như thế nào?

Quy trình Mua bán tín chỉ carbon như thế nào khác nhau đôi chút tùy thuộc vào vai trò của bạn là người bán (phát triển dự án) hay người mua.

Đối với Người bán (Nhà phát triển Dự án):

1. Ý tưởng & Phát triển Dự án: Xác định loại hình dự án có khả năng tạo tín chỉ carbon (ví dụ: trồng rừng, năng lượng tái tạo, xử lý chất thải, nông nghiệp bền vững…).
2. Lựa chọn Tiêu chuẩn & Phương pháp luận: Chọn một tiêu chuẩn carbon quốc tế (như VCS, Gold Standard) hoặc tiêu chuẩn quốc gia (khi có) phù hợp với dự án. Áp dụng phương pháp luận đã được phê duyệt để tính toán lượng giảm phát thải.
3. Lập Hồ sơ Thiết kế Dự án (PDD): Mô tả chi tiết dự án, phương pháp luận, kế hoạch giám sát… theo yêu cầu của tiêu chuẩn.
4. Thẩm định (Validation): Thuê một đơn vị thẩm định độc lập (Validation and Verification Body – VVB) được công nhận để đánh giá PDD, đảm bảo dự án đáp ứng các yêu cầu về tính bổ sung, bền vững…
5. Triển khai & Giám sát (Monitoring): Thực hiện dự án và thu thập dữ liệu về lượng giảm/loại bỏ phát thải theo kế hoạch đã được thẩm định.
6. Xác minh (Verification): Sau một thời gian hoạt động, thuê VVB để kiểm tra, xác minh lượng giảm phát thải thực tế đạt được dựa trên dữ liệu giám sát.
7. Phát hành Tín chỉ (Issuance): Nộp báo cáo xác minh cho tổ chức quản lý tiêu chuẩn. Sau khi xem xét, họ sẽ phát hành số lượng tín chỉ carbon tương ứng vào tài khoản của chủ dự án trên hệ thống đăng ký (Registry).
8. Bán Tín chỉ: Tìm kiếm người mua thông qua các kênh: bán trực tiếp, qua nhà môi giới/công ty tư vấn, hoặc niêm yết trên các sàn mua bán tín chỉ carbon (nếu có).

Đối với Người mua (Doanh nghiệp/Tổ chức/Cá nhân):

1. Xác định Nhu cầu & Mục tiêu: Tính toán dấu chân carbon cần bù đắp. Xác định lý do mua (tuân thủ, tự nguyện, CSR…).
2. Tìm kiếm Nguồn cung: Liên hệ trực tiếp dự án, làm việc với nhà môi giới, tìm kiếm trên các nền tảng giao dịch hoặc registry.
3. Thẩm định Tín chỉ (Due Diligence): Bước cực kỳ quan trọng! Xem xét kỹ:
   • Tiêu chuẩn chứng nhận (VCS, GS…).
   • Loại dự án (phù hợp với giá trị của tổ chức?).
   • Niên đại (Vintage – năm giảm phát thải).
   • Tính bổ sung, bền vững của dự án.
   • Lợi ích đồng hành (Co-benefits: xã hội, đa dạng sinh học…).
   • Giá cả.
4. Thực hiện Giao dịch: Ký hợp đồng mua bán và thanh toán.
5. Hủy Tín chỉ (Retirement): Yêu cầu người bán hoặc tự thực hiện việc “hủy” tín chỉ đã mua trên hệ thống đăng ký. Mỗi tín chỉ có số seri riêng và chỉ được hủy một lần để đảm bảo không bị bán lại hay sử dụng đúp. Việc hủy là bằng chứng cho thấy bạn đã thực sự sử dụng tín chỉ đó để bù đắp phát thải.

Tiềm năng và cách bán tín chỉ carbon từ dự án

Việt Nam có tiềm năng lớn để phát triển các dự án tạo tín chỉ carbon, đặc biệt trong các lĩnh vực:

• Lâm nghiệp: Đây là lĩnh vực được quan tâm hàng đầu. Trồng rừng bán tín chỉ carbon, bảo vệ rừng hiện có (REDD+), tái trồng rừng, quản lý rừng bền vững đều có thể tạo ra tín chỉ.
  • Cách bán tín chỉ carbon từ trồng rừng: Cần tuân thủ các yêu cầu nghiêm ngặt về tính bổ sung (chứng minh rừng sẽ không tồn tại/phát triển nếu không có dự án), tính lâu dài (rừng phải được duy trì trong hàng chục năm), quản lý rò rỉ (tránh việc bảo vệ rừng chỗ này dẫn đến mất rừng chỗ khác), và hệ thống đo đếm, báo cáo, thẩm định (MRV) đáng tin cậy. Các tiêu chuẩn như VCS (với các phương pháp luận VM00xx) hay Plan Vivo thường được áp dụng. Chủ dự án (có thể là công ty lâm nghiệp, cộng đồng, hộ gia đình liên kết) cần hợp tác với chuyên gia để phát triển dự án và tìm kiếm người mua trên thị trường tự nguyện quốc tế hoặc thị trường trong nước (khi hình thành).
• Năng lượng: Năng lượng tái tạo (điện gió, mặt trời, sinh khối…), sử dụng năng lượng hiệu quả.
• Nông nghiệp: Quản lý đất bền vững (tăng cường hấp thụ carbon vào đất), canh tác lúa giảm phát thải mê-tan, nông lâm kết hợp.
• Chất thải: Thu hồi và sử dụng khí mê-tan từ bãi chôn lấp, ủ phân compost, xử lý nước thải.

Cách bán tín chỉ carbon hiệu quả đòi hỏi nhà phát triển dự án phải:

• Xây dựng dự án chất lượng cao, tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế.
• Có hồ sơ, tài liệu minh bạch, đáng tin cậy.
• Hiểu rõ thị trường mục tiêu (người mua tiềm năng là ai, họ quan tâm gì).
• Xây dựng chiến lược giá hợp lý.
• Tận dụng mạng lưới của các nhà môi giới, tư vấn hoặc các nền tảng giao dịch.

Giá 1 tín chỉ carbon được xác định ra sao?

Không có một mức giá cố định cho tín chỉ carbon. Giá 1 tín chỉ carbon biến động rất lớn và phụ thuộc vào vô số yếu tố:

• Loại thị trường: Tín chỉ trên thị trường bắt buộc (ETS) thường có giá khác (thường cao hơn và ổn định hơn trong một khung pháp lý) so với thị trường tự nguyện.
• Loại dự án: Tín chỉ từ các dự án công nghệ loại bỏ carbon trực tiếp (DAC) hoặc các dự án có lợi ích đồng hành cao (như bảo tồn đa dạng sinh học, hỗ trợ cộng đồng yếu thế) thường đắt hơn tín chỉ từ các dự án năng lượng tái tạo quy mô lớn đã phổ biến.
• Tiêu chuẩn & Chất lượng xác minh: Tín chỉ được chứng nhận bởi các tiêu chuẩn uy tín như Gold Standard, Verra thường có giá cao hơn.
• Niên đại (Vintage): Tín chỉ mới (giảm phát thải gần đây) thường được ưa chuộng hơn tín chỉ cũ.
• Lợi ích đồng hành (Co-benefits): Các tác động tích cực đến môi trường, xã hội (ngoài việc giảm CO2) làm tăng giá trị tín chỉ.
• Địa điểm dự án: Rủi ro quốc gia, câu chuyện dự án cũng ảnh hưởng.
• Cung và Cầu: Quy luật thị trường cơ bản. Nhu cầu tăng cao (ví dụ: do các cam kết Net Zero) có thể đẩy giá lên.

Trên thị trường tự nguyện quốc tế, giá có thể dao động từ dưới 5 USD đến vài chục, thậm chí hàng trăm USD/tấn CO2e. Giá trung bình hiện vẫn còn thấp so với mức cần thiết để đạt mục tiêu khí hậu toàn cầu (ước tính cần 50-100 USD/tấn vào 2030). Tại Việt Nam, khi thị trường hình thành, giá sẽ được xác định dựa trên cung cầu trong nước và các quy định của nhà nước.

Mua bán tín chỉ carbon ở Việt Nam: Hiện trạng và Lộ trình 2025-2028

Hoạt động Mua bán tín chỉ carbon ở Việt Nam đang trong giai đoạn hình thành và phát triển mạnh mẽ, được định hướng bởi các văn bản pháp lý quan trọng, đặc biệt là Nghị định 06/2022/NĐ-CP quy định giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và bảo vệ tầng ô-dôn.

Lộ trình phát triển thị trường carbon tại Việt Nam:

• Giai đoạn đến hết năm 2027:
  • Xây dựng các quy định pháp lý chi tiết về quản lý tín chỉ carbon, hoạt động trao đổi hạn ngạch và tín chỉ.
  • Xây dựng quy chế vận hành Sàn giao dịch tín chỉ carbon CCM.
  • Triển khai các hoạt động thí điểm cơ chế trao đổi, bù trừ tín chỉ carbon ở các lĩnh vực tiềm năng.
  • Thành lập và vận hành thí điểm Sàn giao dịch tín chỉ carbon (dự kiến từ 2025).
  • Xây dựng hệ thống Đo đạc, Báo cáo, Thẩm định (MRV) cấp quốc gia và ngành.
• Giai đoạn từ năm 2028 trở đi:
  • Tổ chức vận hành chính thức Sàn giao dịch tín chỉ carbon của Việt Nam.
  • Quy định các hoạt động kết nối, trao đổi tín chỉ carbon giữa thị trường trong nước và khu vực, quốc tế.

Hiện trạng (Tháng 4/2025):

• Các Bộ, ngành đang tích cực xây dựng các quy định chi tiết hướng dẫn Nghị định 06.
• Danh mục các lĩnh vực, cơ sở phải kiểm kê KNK đã được ban hành (Quyết định 01/2022/QĐ-TTg).
• Hệ thống MRV đang được thiết lập.
• Các hoạt động chuẩn bị cho việc thí điểm Sàn giao dịch tín chỉ carbon đang được xúc tiến.
• Về thông tin “6 địa phương được cấp mua bán tín chỉ carbon“: Cần lưu ý rằng Nghị định 06/2022/NĐ-CP và các văn bản liên quan hiện hành không quy định cụ thể về việc “cấp quyền” mua bán tín chỉ carbon độc quyền cho 6 địa phương nào. Lộ trình phát triển thị trường carbon mang tính quốc gia. Giai đoạn thí điểm (2025-2027) có thể tập trung vào một số ngành, lĩnh vực hoặc dự án tại các địa phương có tiềm năng, nhưng không phải là giới hạn độc quyền mua bán. Có thể thông tin này xuất phát từ các đề xuất ban đầu hoặc các dự án thí điểm cụ thể trong quá khứ, nhưng không phản ánh khung pháp lý chính thức hiện tại cho toàn thị trường. Việc tham gia thị trường sẽ dựa trên các quy định chung áp dụng trên toàn quốc khi thị trường vận hành.
• Trong khi chờ thị trường nội địa, nhiều dự án tại Việt Nam (đặc biệt là lâm nghiệp, năng lượng tái tạo) đã và đang phát triển theo tiêu chuẩn quốc tế và bán tín chỉ trên thị trường tự nguyện quốc tế.

Sàn giao dịch tín chỉ carbon: Tìm ở đâu?

• Tại Việt Nam: Như đã đề cập, một Sàn giao dịch tín chỉ carbon quốc gia đang trong quá trình xây dựng và dự kiến vận hành thí điểm từ 2025, chính thức từ 2028. Trước mắt, các giao dịch (nếu có trong giai đoạn thí điểm) có thể diễn ra theo các cơ chế được Bộ Tài nguyên và Môi trường hướng dẫn, hoặc các giao dịch tín chỉ tự nguyện theo tiêu chuẩn quốc tế vẫn diễn ra song phương hoặc qua các nền tảng quốc tế.
• Quốc tế (Thị trường tự nguyện): Có nhiều nền tảng và cách thức giao dịch:
  • Hệ thống Đăng ký (Registries): Nơi tín chỉ được phát hành, theo dõi và hủy bỏ (Ví dụ: Verra Registry, Gold Standard Registry). Thường có thể tìm thông tin dự án và đôi khi là thông tin liên hệ.
  • Nhà Môi giới (Brokers): Các công ty chuyên kết nối người mua và người bán.
  • Sàn giao dịch/Nền tảng: Một số sàn quốc tế đang hoạt động, tập trung vào tín chỉ tự nguyện (Ví dụ: Climate Impact X – CIX, Carbon Trade Exchange – CTX, AirCarbon Exchange – ACX…).

Các công ty mua bán tín chỉ carbon và dịch vụ liên quan

Tham gia thị trường carbon thường cần sự hỗ trợ từ các đơn vị chuyên nghiệp. Hệ sinh thái công ty mua bán tín chỉ carbon và dịch vụ liên quan bao gồm:

• Nhà phát triển Dự án: Các công ty/tổ chức trực tiếp thực hiện dự án tạo tín chỉ (lâm nghiệp, năng lượng, chất thải…).
• Công ty Tư vấn Carbon: Cung cấp dịch vụ tư vấn toàn diện từ đánh giá tiềm năng, phát triển dự án, lựa chọn tiêu chuẩn, lập hồ sơ PDD, hỗ trợ thẩm định/xác minh, xây dựng chiến lược bán tín chỉ, kiểm kê KNK, tư vấn chính sách…
• Nhà Môi giới/Giao dịch Carbon: Chuyên tìm kiếm đối tác, đàm phán giá và thực hiện các giao dịch mua bán tín chỉ.
• Đơn vị Thẩm định & Xác minh (VVB): Các tổ chức độc lập, được công nhận để đánh giá dự án và xác minh lượng giảm phát thải (ví dụ: SGS, TUV NORD, Bureau Veritas…).
• Công ty Luật: Tư vấn về hợp đồng mua bán, các khía cạnh pháp lý liên quan đến dự án và giao dịch carbon.

Việc lựa chọn đối tác uy tín, có kinh nghiệm là rất quan trọng để đảm bảo dự án thành công và giao dịch hiệu quả.

Lưu ý quan trọng khi tham gia mua bán tín chỉ carbon

Thị trường carbon mang lại cơ hội nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro. Cần lưu ý:

• Chất lượng là Vua: Luôn ưu tiên tín chỉ được xác minh theo các tiêu chuẩn quốc tế hoặc quốc gia uy tín, đảm bảo tính bổ sung, lâu dài và các yếu tố kỹ thuật khác.
• Minh bạch và Truy xuất nguồn gốc: Thông tin về dự án, phương pháp luận, báo cáo xác minh cần rõ ràng, dễ tiếp cận.
• Tránh Đếm trùng (Double Counting): Đảm bảo tín chỉ được theo dõi chặt chẽ trên hệ thống đăng ký và được hủy bỏ đúng cách sau khi sử dụng.
• Hiểu rõ Rủi ro: Giá cả biến động, quy định có thể thay đổi (đặc biệt ở thị trường mới như Việt Nam), rủi ro về tính lâu dài của dự án (ví dụ: cháy rừng).
• Cập nhật Pháp lý: Theo dõi sát sao các quy định của Việt Nam về thị trường carbon, đặc biệt là các hướng dẫn chi tiết sắp ban hành.
• Tìm kiếm Tư vấn Chuyên nghiệp: Đừng ngần ngại hợp tác với các chuyên gia tư vấn, luật sư có kinh nghiệm về thị trường carbon.

Hoạt động Mua bán tín chỉ carbon đang định hình lại cách chúng ta ứng phó với biến đổi khí hậu và thúc đẩy phát triển bền vững. Tại Việt Nam, với lộ trình xây dựng thị trường carbon rõ ràng và tiềm năng giảm phát thải lớn, đây là một lĩnh vực đầy hứa hẹn.

Cho dù bạn là doanh nghiệp muốn bù đắp phát thải, nhà phát triển dự án trồng rừng bán tín chỉ carbon, hay nhà đầu tư tìm kiếm cơ hội mới, việc hiểu rõ cơ chế vận hành, các tiêu chuẩn chất lượng, yếu tố giá cả và đặc biệt là khung pháp lý tại Việt Nam là chìa khóa thành công.

Thị trường đang trong giai đoạn hình thành, đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng, cập nhật thông tin liên tục và hợp tác với các công ty mua bán tín chỉ carbon và đơn vị tư vấn uy tín. Hãy chủ động tìm hiểu, đánh giá cơ hội và sẵn sàng tham gia vào thị trường năng động này, góp phần vào mục tiêu Net Zero của Việt Nam và nắm bắt những lợi ích kinh tế – môi trường mà thị trường carbon mang lại.