Trong bối cảnh thế giới đang nỗ lực ứng phó với biến đổi khí hậu, thuật ngữ “đền bù carbon” (carbon offset) ngày càng trở nên phổ biến và đóng vai trò quan trọng trong chiến lược môi trường của nhiều quốc gia và doanh nghiệp.
Hiểu một cách đơn giản, đền bù carbon là một cơ chế cho phép các cá nhân, tổ chức hoặc doanh nghiệp bù đắp cho lượng khí thải nhà kính (GHG) mà họ không thể cắt giảm trực tiếp từ hoạt động của mình, bằng cách đầu tư tài chính vào các dự án môi trường ở nơi khác có khả năng giảm thiểu hoặc loại bỏ một lượng khí nhà kính tương đương khỏi khí quyển.
Sự gia tăng tầm quan trọng của các dự án đền bù carbon gắn liền với các cam kết khí hậu toàn cầu, đặc biệt là mục tiêu đạt mức phát thải ròng bằng không (Net zero) vào giữa thế kỷ, thường là năm 2050, được nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, đặt ra. Khi việc cắt giảm hoàn toàn khí thải trong nội bộ trở nên khó khăn hoặc tốn kém, đền bù carbon cung cấp một giải pháp linh hoạt, giúp các tổ chức tiến gần hơn đến mục tiêu trung hòa carbon và đóng góp vào nỗ lực chung nhằm hạn chế sự ấm lên toàn cầu.
Hiểu rõ hơn về cơ chế đền bù carbon và tín chỉ carbon
Để hiểu sâu hơn về đền bù carbon, cần làm rõ mối liên hệ mật thiết giữa nó và khái niệm “tín chỉ carbon”. Đây là hai mặt của cùng một cơ chế thị trường được thiết kế để lượng hóa và giao dịch các nỗ lực giảm phát thải.
Mối liên hệ giữa đền bù carbon và tín chỉ carbon
Khi một tổ chức đầu tư vào một dự án đền bù carbon – ví dụ như tài trợ cho việc trồng rừng hoặc xây dựng một trang trại điện gió – dự án đó sẽ tạo ra kết quả là giảm thiểu hoặc loại bỏ một lượng khí nhà kính nhất định so với kịch bản nếu dự án không được thực hiện. Kết quả giảm phát thải này, sau khi được đo lường, thẩm định và chứng nhận bởi một cơ quan có thẩm quyền (có thể là chính phủ hoặc một tổ chức độc lập uy tín), sẽ được quy đổi thành các “tín chỉ carbon”.
Mỗi tín chỉ carbon thường đại diện cho việc giảm thiểu hoặc loại bỏ một tấn khí carbon dioxide (CO2) hoặc một lượng khí nhà kính khác quy đổi tương đương (CO2e). Doanh nghiệp hoặc tổ chức gây phát thải sau đó có thể mua các tín chỉ carbon này trên thị trường để “bù đắp” cho lượng phát thải của chính mình. Về bản chất, tín chỉ carbon là một loại hàng hóa môi trường, thể hiện quyền được công nhận đã đóng góp vào việc giảm phát thải toàn cầu, và việc mua bán chúng tạo thành cơ sở cho hoạt động đền bù carbon.
Các loại dự án tạo ra tín chỉ carbon phổ biến
Sự đa dạng của các dự án có khả năng tạo ra tín chỉ carbon là rất lớn, phản ánh nhiều cách thức khác nhau để giảm thiểu tác động đến khí hậu. Các dự án lâm nghiệp, bao gồm trồng rừng mới, tái trồng rừng, quản lý rừng bền vững và tránh mất rừng, là một nguồn cung cấp tín chỉ quan trọng nhờ khả năng hấp thụ CO2 của cây xanh. Lĩnh vực năng lượng tái tạo cũng đóng góp lớn với các dự án như xây dựng nhà máy điện gió, điện mặt trời, thủy điện nhỏ, hoặc sử dụng năng lượng sinh khối thay thế nhiên liệu hóa thạch.
Các dự án cải thiện hiệu quả sử dụng năng lượng trong công nghiệp, tòa nhà hoặc giao thông cũng có thể tạo tín chỉ bằng cách giảm nhu cầu năng lượng. Ngoài ra, còn có các dự án thu giữ và tiêu hủy các loại khí nhà kính mạnh như metan (CH4) từ các bãi chôn lấp, trang trại chăn nuôi, hoặc các mỏ than. Các công nghệ tiên tiến hơn như thu giữ và lưu trữ carbon (CCS) từ các nguồn phát thải công nghiệp cũng là một hướng đi tiềm năng. Sự đa dạng này cho phép các nhà đầu tư lựa chọn dự án phù hợp với mục tiêu và ngân sách của mình.
Vai trò trong chính sách khí hậu quốc tế
Cơ chế đền bù và tín chỉ carbon đóng vai trò quan trọng trong việc thực thi các thỏa thuận khí hậu quốc tế, đặc biệt là Thỏa thuận Paris. Điều 6 của Thỏa thuận này đã thiết lập các cơ chế hợp tác tự nguyện giữa các quốc gia, cho phép họ sử dụng các công cụ thị trường carbon, bao gồm cả việc trao đổi tín chỉ carbon (hay còn gọi là Kết quả Giảm nhẹ được Chuyển giao Quốc tế – ITMOs), để đạt được các mục tiêu Đóng góp do Quốc gia Tự quyết định (NDC) một cách linh hoạt và hiệu quả hơn về chi phí.
Việc này tạo ra một thị trường carbon quốc tế tiềm năng, nơi các quốc gia có chi phí giảm phát thải thấp (thường là các nước đang phát triển như Việt Nam) có thể tạo ra và bán tín chỉ cho các quốc gia có chi phí giảm phát thải cao hơn. Tuy nhiên, để đảm bảo tính toàn vẹn môi trường, các chương trình này cần được giám sát chặt chẽ, đảm bảo các tín chỉ được tạo ra đáp ứng các tiêu chuẩn chất lượng nghiêm ngặt về tính bổ sung (additionality – tức là việc giảm phát thải sẽ không xảy ra nếu không có dự án), tính lâu dài (permanence), khả năng đo lường, báo cáo và thẩm định (MRV), và tránh việc tính trùng (double counting).
Quy trình tạo ra các khoản đền bù carbon hoạt động như thế nào?
Các dự án được thiết kế để tạo ra tín chỉ đền bù carbon hoạt động dựa trên việc giảm thiểu lượng khí nhà kính trong khí quyển thông qua một hoặc nhiều cơ chế chính. Cơ chế đầu tiên là thu giữ và tiêu hủy các loại khí nhà kính vốn dĩ sẽ được thải vào môi trường. Một ví dụ điển hình là các dự án tại bãi chôn lấp rác thải, nơi khí metan (một khí nhà kính có tiềm năng làm nóng toàn cầu cao hơn CO2 nhiều lần) được thu gom và đốt cháy hoặc sử dụng để phát điện, thay vì để nó tự do phát tán vào khí quyển. Cơ chế thứ hai là sản xuất năng lượng sạch từ các nguồn tái tạo.
Bằng cách tạo ra điện từ gió, mặt trời, hoặc sinh khối, các dự án này giúp thay thế hoặc loại bỏ nhu cầu sản xuất cùng một lượng điện năng từ việc đốt nhiên liệu hóa thạch (than đá, dầu mỏ, khí đốt), qua đó tránh được lượng khí nhà kính lẽ ra đã được thải ra. Cơ chế thứ ba tập trung vào việc thu giữ và lưu trữ carbon, hay còn gọi là cô lập carbon. Các dự án trồng rừng, bảo vệ rừng hiện có, hoặc phục hồi các hệ sinh thái như đất ngập nước, rừng ngập mặn là những ví dụ điển hình, bởi cây cối và đất có khả năng hấp thụ và lưu giữ CO2 trong thời gian dài. Đáng chú ý, một số dự án đền bù carbon có thể tích hợp nhiều cơ chế cùng lúc, ví dụ như dự án thu khí metan tại bãi chôn lấp vừa ngăn chặn phát thải khí metan, vừa sử dụng khí này để tạo ra điện năng sạch, mang lại lợi ích kép.
Các yếu tố chính ảnh hưởng đến giá tín chỉ đền bù carbon
Giá của tín chỉ carbon trên thị trường không cố định mà chịu tác động bởi nhiều yếu tố, phản ánh động lực cung cầu và các đặc tính của dự án. Yếu tố đầu tiên và cơ bản nhất là quy luật cung cầu. Khi nhu cầu về tín chỉ carbon tăng cao (do các quy định pháp lý chặt chẽ hơn, nhiều doanh nghiệp cam kết trung hòa carbon, hoặc nhận thức cộng đồng tăng) trong khi nguồn cung từ các dự án đủ điều kiện còn hạn chế, giá tín chỉ có xu hướng tăng lên và ngược lại.
Loại hình dự án và vị trí địa lý cũng ảnh hưởng đáng kể đến chi phí. Các dự án khác nhau (lâm nghiệp, năng lượng tái tạo, thu hồi metan…) có chi phí đầu tư, vận hành và giám sát khác nhau. Vị trí địa lý có thể ảnh hưởng đến chi phí triển khai và cả các lợi ích đi kèm (co-benefits) như tác động đến đa dạng sinh học hay cộng đồng địa phương, điều này cũng có thể được phản ánh vào giá. Tiêu chuẩn chứng nhận và quy trình đảm bảo chất lượng là một yếu tố quan trọng khác.
Các tín chỉ được chứng nhận theo các tiêu chuẩn quốc tế uy tín, có quy trình thẩm định nghiêm ngặt thường có giá cao hơn do độ tin cậy cao hơn. Tính bổ sung và mức độ tin cậy tổng thể của dự án cũng tác động đến giá trị cảm nhận và giá bán của tín chỉ. Cuối cùng, các chính sách và quy định của chính phủ, như việc áp đặt giá sàn carbon, mục tiêu giảm phát thải bắt buộc, hay các khung pháp lý cho thị trường carbon, đóng vai trò quan trọng trong việc định hình nhu cầu và tạo ra động lực thị trường, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến giá tín chỉ.
Đánh giá hiệu quả đầu tư vào đền bù carbon cho doanh nghiệp
Đối với các doanh nghiệp xem xét việc sử dụng cơ chế đền bù carbon, việc đánh giá hiệu quả chi phí của các khoản đầu tư này là rất quan trọng để đưa ra quyết định sáng suốt. Một chỉ số cơ bản cần xem xét là chi phí trên mỗi tấn CO2 tương đương (CO2e) được giảm thiểu hoặc loại bỏ bởi dự án bù đắp. Chỉ số này cho phép so sánh hiệu quả tài chính giữa các loại dự án và nhà cung cấp tín chỉ khác nhau. Tuy nhiên, việc đánh giá không nên chỉ dừng lại ở đó. Doanh nghiệp cần so sánh chi phí mua tín chỉ bù đắp với chi phí thực hiện các biện pháp giảm phát thải trực tiếp trong nội bộ hoạt động của mình. Trong nhiều trường hợp, đầu tư vào cải thiện hiệu quả năng lượng hoặc quy trình sản xuất có thể mang lại lợi ích kinh tế lâu dài hơn là chỉ mua tín chỉ.
Bên cạnh chi phí, việc cân nhắc các lợi ích đi kèm (co-benefits) và tính bền vững tổng thể của dự án bù đắp cũng rất quan trọng. Các dự án hỗ trợ bảo tồn đa dạng sinh học, tạo sinh kế cho cộng đồng địa phương, hay cải thiện chất lượng nước thường được đánh giá cao hơn. Cuối cùng, doanh nghiệp cần xem xét các dự báo về chi phí tín chỉ trong dài hạn và đánh giá các rủi ro tiềm ẩn liên quan đến dự án hoặc sự thay đổi của thị trường carbon để có một chiến lược bù đắp bền vững và hiệu quả.
Hướng dẫn quy trình mua và sử dụng tín chỉ đền bù carbon hiệu quả
Để việc tham gia vào thị trường đền bù carbon thực sự mang lại hiệu quả và đảm bảo tính minh bạch, các tổ chức cần tuân thủ một quy trình rõ ràng. Trước hết, cần hiểu rõ mục đích của việc bù đắp: đó là đầu tư vào các dự án đã được xác minh nhằm trung hòa lượng phát thải không thể tránh khỏi. Bước tiếp theo là lựa chọn hợp tác với các nhà cung cấp tín chỉ carbon uy tín, những đơn vị tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế được công nhận và có quy trình thẩm định, xác minh rõ ràng.
Sau khi mua tín chỉ, điều quan trọng là phải đảm bảo các tín chỉ này được “hủy bỏ” (retired) trong một hệ thống đăng ký công khai. Việc hủy bỏ này nhằm mục đích loại bỏ tín chỉ khỏi lưu thông, đảm bảo chúng không bị bán lại hoặc được sử dụng để bù đắp cho nhiều nguồn phát thải khác nhau (tránh tính trùng). Doanh nghiệp cần thiết lập hệ thống theo dõi và báo cáo chính xác về số lượng tín chỉ đã mua và đã hủy bỏ. Cuối cùng, nếu doanh nghiệp tuyên bố đạt được tính trung hòa carbon hoặc các mục tiêu liên quan, việc truyền thông một cách minh bạch và trung thực về các nỗ lực bù đắp, các dự án đã hỗ trợ và tác động đạt được là rất cần thiết để xây dựng lòng tin với các bên liên quan như khách hàng, nhà đầu tư và cộng đồng.
Đền bù carbon, khi được thực hiện một cách có trách nhiệm và minh bạch, đóng vai trò là một công cụ hữu ích trong bộ giải pháp ứng phó với biến đổi khí hậu. Nó cung cấp một cơ chế linh hoạt để các doanh nghiệp và quốc gia có thể bù đắp cho lượng phát thải không thể cắt giảm ngay lập tức, đồng thời huy động nguồn tài chính quan trọng cho các dự án bảo vệ môi trường và phát triển bền vững trên toàn cầu.
Tuy nhiên, cần nhấn mạnh rằng đền bù carbon không nên được xem là giải pháp thay thế cho việc nỗ lực cắt giảm khí thải trực tiếp tại nguồn. Ưu tiên hàng đầu vẫn phải là giảm thiểu lượng phát thải trong chính hoạt động và chuỗi giá trị của doanh nghiệp. Đền bù carbon nên được coi là một phần bổ sung, một bước đi quan trọng trong hành trình dài hướng tới mục tiêu Net zero và một nền kinh tế carbon thấp. Để cơ chế này phát huy hiệu quả tối đa, cần có sự cam kết về chất lượng, tính minh bạch và sự giám sát chặt chẽ từ tất cả các bên tham gia thị trường.